Proton, (Rusça: Протон, "Proton"), asıl adı UR-500, Sovyetler Birliği ve daha sonra Rusya tarafından geliştirilen ve kullanılan bir ağır sınıf fırlatma aracıdır. 1960'lardan beri uzaya uydu, uzay aracı ve uzay istasyonu modülleri göndermek için kullanılmıştır ve günümüzde de hala kullanılmaktadır. Proton roketleri, güvenilirlikleri ve yüksek taşıma kapasiteleri nedeniyle ticari fırlatma hizmetlerinde de yaygın olarak tercih edilmektedir.
Proton roketinin tasarımı, başlangıçta Nikita Kruşçev'in emriyle kıtalararası balistik füze (ICBM) olarak başlatılmıştır. Ancak daha sonra uzay fırlatma aracı olarak kullanılmaya karar verilmiştir. Tasarım, Vladimir Çelomey liderliğindeki OKB-52 tasarım bürosu tarafından yapılmıştır. Roketin adı, parçacık fiziğindeki proton teriminden gelmektedir ve bilimsel başarıları simgelemektedir.
İlk Proton roketi fırlatması 1965'te gerçekleşmiştir. İlk yıllarda, Sovyetler Birliği'nin Ay programı ve diğer önemli uzay projeleri için kritik bir rol oynamıştır. Zaman içinde birçok geliştirme geçirerek farklı versiyonları üretilmiştir.
Proton, aşamalı yanma döngüsüne sahip çok aşamalı bir roket tasarımına sahiptir. Genellikle üç ana aşamadan oluşur:
Birinci Aşama: Altı adet RD-276 motorundan güç alır ve dinitrojen tetroksit (N₂O₄) oksitleyicisi ve unsymmetrical dimethylhydrazine (UDMH) yakıtını kullanır. Altı motor, roketin tabanına dairesel olarak yerleştirilmiş ve her biri ayrı bir yakıt tankına sahiptir. Bu düzenleme, roketin stabilitesini artırır.
İkinci Aşama: Tek bir RD-0210 motoru ve dört RD-0211 dümen motoru kullanır. Yakıt ve oksitleyici, birinci aşamadakiyle aynıdır.
Üçüncü Aşama: Tek bir RD-0213 motoru kullanır. Yakıt ve oksitleyici yine aynıdır.
Proton roketinin farklı versiyonları bulunmaktadır. En yaygın versiyonları şunlardır:
Proton-K: Orijinal versiyonlardan biri olup, birçok Sovyet uzay görevinde kullanılmıştır. Salyut uzay istasyonları ve Mir uzay istasyonu modüllerinin fırlatılmasında önemli bir rol oynamıştır.
Proton-M: Günümüzde kullanılan modern versiyondur. Geliştirilmiş motorlar ve dijital kontrol sistemleri içerir. Daha yüksek yük kapasitesine ve daha hassas yörünge yerleştirme yeteneklerine sahiptir. Birçok ticari uydu fırlatmasında kullanılmıştır. Yüksek enerji seviyelerinde daha uzun ömürlü olacak şekilde geliştirilmiştir.
Proton-Light: Daha küçük bir versiyon olup, daha hafif yükler için tasarlanmıştır.
Proton roketleri, genellikle Kazakistan'daki Baykonur Uzay Üssü'nden fırlatılır. Baykonur, Rusya tarafından kiralanan ve işletilen dünyanın en eski ve en büyük uzay üslerinden biridir.
Proton roketleri, çeşitli amaçlar için kullanılmıştır:
Proton roketleri, uzun bir geçmişe sahip olmalarına rağmen bazı başarısız fırlatma olayları da yaşamıştır. UDMH ve N₂O₄ gibi hipergolik yakıtlar kullanmaları, çevresel kaygılara yol açmıştır. Rusya, daha çevre dostu yakıtlar kullanan yeni nesil roketler geliştirmeye çalışmaktadır (örneğin, Angara roket ailesi).
Proton roketlerinin kullanımı azalmaya başlasa da, hala önemli bir fırlatma aracıdır. Rusya, gelecekte Proton'un yerini alacak yeni nesil roketler geliştirmeye devam etmektedir. Ancak, Proton'un uzun yıllar boyunca uzay endüstrisindeki yerini koruması beklenmektedir.